Artikel ini akan membahas contoh soal Bahasa Jawa kelas 4 Kurikulum 2013 semester 1, lengkap dengan pembahasan dan tips menjawab. Tujuannya adalah untuk membantu siswa kelas 4 SD dalam memahami materi dan mempersiapkan diri menghadapi penilaian.
Pendahuluan
Bahasa Jawa merupakan salah satu kekayaan budaya bangsa Indonesia yang perlu dilestarikan. Bagi siswa kelas 4 SD, pembelajaran Bahasa Jawa di semester 1 Kurikulum 2013 mencakup berbagai aspek, mulai dari kosakata, tata bahasa, hingga pemahaman bacaan. Memahami materi pelajaran dengan baik melalui latihan soal yang relevan akan sangat membantu siswa dalam menguasai Bahasa Jawa.

Outline Artikel
-
Pendahuluan
- Pentingnya belajar Bahasa Jawa.
- Tujuan artikel: memberikan contoh soal dan pembahasan.
-
Materi Pokok Bahasa Jawa Kelas 4 K13 Semester 1
- A. Pasinaon 1: Jeneng-jeneng Kewan lan Tethandhané (Nama-nama Hewan dan Ciri-cirinya)
- Kosakata nama hewan.
- Mengenal ciri-ciri fisik hewan.
- Kalimat deskripsi sederhana tentang hewan.
- B. Pasinaon 2: Swara Alam lan Swara Kewan (Suara Alam dan Suara Hewan)
- Kosakata suara alam (angin, hujan, petir).
- Kosakata suara hewan (kucing, anjing, ayam, burung).
- Menuliskan suara dalam bentuk onomatope.
- C. Pasinaon 3: Papan Panggonan lan Kahanané (Tempat dan Keadaannya)
- Kosakata nama tempat umum (sekolah, pasar, rumah, taman).
- Deskripsi sederhana tentang keadaan tempat.
- Menggunakan kata depan (ing, saka, menyang).
- D. Pasinaon 4: Kegiyatan Saben Dina (Kegiatan Sehari-hari)
- Kosakata kegiatan sehari-hari (makan, minum, tidur, belajar, bermain).
- Menyusun kalimat sederhana tentang kegiatan.
- Penggunaan kata kerja.
- E. Pasinaon 5: Unggah-ungguh Basa (Ngoko Lugu lan Krama Lugu) (Tingkat Tutur Bahasa – Ngoko Lugu dan Krama Lugu)
- Pengenalan dasar unggah-ungguh basa.
- Perbedaan antara Ngoko Lugu dan Krama Lugu dalam konteks sederhana.
- Latihan mengubah kalimat sederhana.
- A. Pasinaon 1: Jeneng-jeneng Kewan lan Tethandhané (Nama-nama Hewan dan Ciri-cirinya)
-
Contoh Soal dan Pembahasan
- Bagian A: Soal Pilihan Ganda
- Soal 1-5: Materi Jeneng Kewan lan Ciri-ciri.
- Soal 6-10: Materi Swara Alam lan Swara Kewan.
- Soal 11-15: Materi Papan Panggonan lan Kahanané.
- Soal 16-20: Materi Kegiyatan Saben Dina.
- Soal 21-25: Materi Unggah-ungguh Basa (Ngoko Lugu lan Krama Lugu).
- Bagian B: Soal Uraian Singkat
- Soal 1-2: Menggambarkan hewan berdasarkan ciri.
- Soal 3-4: Menuliskan suara alam atau hewan.
- Soal 5-6: Mendeskripsikan tempat sederhana.
- Soal 7-8: Menyusun kalimat kegiatan sehari-hari.
- Soal 9-10: Mengubah kalimat sederhana ke Krama Lugu.
- Bagian C: Soal Menjodohkan
- Menjodohkan nama hewan dengan suaranya.
- Menjodohkan nama tempat dengan deskripsinya.
- Bagian A: Soal Pilihan Ganda
-
Tips Menjawab Soal Bahasa Jawa
- Bacalah soal dengan cermat.
- Perhatikan kosakata yang digunakan.
- Pahami konteks kalimat.
- Latih membaca teks Bahasa Jawa.
- Biasakan menggunakan Bahasa Jawa dalam percakapan sehari-hari (jika memungkinkan).
-
Penutup
- Pentingnya latihan berkelanjutan.
- Semangat belajar Bahasa Jawa.
Asah Basa Jawa Kelas 4 K13
Bahasa Jawa, sebagai warisan budaya yang kaya, memegang peranan penting dalam pendidikan karakter dan pelestarian tradisi. Bagi siswa kelas 4 Sekolah Dasar, pembelajaran Bahasa Jawa pada Kurikulum 2013 semester 1 dirancang untuk membangun fondasi pemahaman yang kuat dalam berbagai aspek kebahasaan. Artikel ini hadir untuk membantu para siswa kelas 4 SD dalam mengasah kemampuan Bahasa Jawa mereka melalui contoh soal yang relevan, lengkap dengan pembahasan mendalam dan tips yang berguna.
1. Pendahuluan
Mempelajari Bahasa Jawa bukan hanya sekadar menambah daftar mata pelajaran, melainkan sebuah jembatan untuk terhubung dengan akar budaya dan kearifan lokal. Bagi siswa kelas 4, semester 1 menjadi periode krusial untuk mengenalkan dan memperdalam berbagai elemen Bahasa Jawa. Melalui latihan soal yang terstruktur, siswa dapat mengukur pemahaman mereka terhadap materi yang telah diajarkan dan mengidentifikasi area yang perlu ditingkatkan. Artikel ini bertujuan untuk menyediakan referensi soal yang komprehensif, dilengkapi dengan penjelasan yang mudah dipahami, sehingga proses belajar menjadi lebih efektif dan menyenangkan.
2. Materi Pokok Bahasa Jawa Kelas 4 K13 Semester 1
Pembelajaran Bahasa Jawa di kelas 4 semester 1 Kurikulum 2013 umumnya mencakup beberapa tema utama yang saling terkait, membangun pemahaman siswa secara bertahap. Berikut adalah rincian materi pokok yang sering dijumpai:
-
A. Pasinaon 1: Jeneng-jeneng Kewan lan Tethandhané (Nama-nama Hewan dan Ciri-cirinya)
Materi ini fokus pada pengenalan kosakata nama-nama hewan yang umum ditemui, baik hewan peliharaan maupun hewan liar. Siswa diajak untuk mengamati dan mengenali ciri-ciri fisik dari setiap hewan, seperti bentuk tubuh, warna, ukuran, dan kebiasaan. Kemampuan untuk mendeskripsikan hewan menggunakan kalimat sederhana dalam Bahasa Jawa menjadi tujuan utama. -
B. Pasinaon 2: Swara Alam lan Swara Kewan (Suara Alam dan Suara Hewan)
Pada bagian ini, siswa akan belajar tentang berbagai macam suara yang ada di sekitar mereka. Ini mencakup suara alam seperti gemuruh angin, rintik hujan, atau gelegar petir, serta suara-suara yang dihasilkan oleh hewan seperti mengeongnya kucing, menggonggongnya anjing, berkokoknya ayam, atau mencicitnya burung. Latihan menuliskan suara-suara ini dalam bentuk onomatope (tiruan bunyi) juga menjadi bagian penting. -
C. Pasinaon 3: Papan Panggonan lan Kahanané (Tempat dan Keadaannya)
Materi ini memperkenalkan kosakata terkait nama-nama tempat umum yang sering dikunjungi siswa, seperti sekolah, pasar, rumah, taman, atau alun-alun. Siswa juga dilatih untuk mendeskripsikan keadaan atau kondisi dari tempat-tempat tersebut secara sederhana. Penggunaan kata depan yang tepat, seperti "ing" (di), "saka" (dari), dan "menyang" (ke), akan menjadi fokus dalam membentuk kalimat yang benar. -
D. Pasinaon 4: Kegiyatan Saben Dina (Kegiatan Sehari-hari)
Tema ini berpusat pada kosakata yang berkaitan dengan aktivitas rutin yang dilakukan oleh siswa setiap hari. Mulai dari kegiatan makan, minum, tidur, belajar, bermain, hingga membantu orang tua. Siswa akan diajak untuk menyusun kalimat sederhana yang menggambarkan kegiatan-kegiatan tersebut, dengan penekanan pada penggunaan kata kerja yang tepat. -
E. Pasinaon 5: Unggah-ungguh Basa (Ngoko Lugu lan Krama Lugu) (Tingkat Tutur Bahasa – Ngoko Lugu dan Krama Lugu)
Ini adalah pengenalan awal mengenai konsep unggah-ungguh basa Jawa, yaitu aturan sopan santun dalam berbahasa. Siswa akan diperkenalkan dengan dua tingkatan dasar: Ngoko Lugu (bahasa Jawa kasar yang digunakan untuk diri sendiri atau teman sebaya) dan Krama Lugu (bahasa Jawa halus yang digunakan untuk orang yang lebih tua atau dihormati). Latihan mengubah kalimat sederhana dari satu tingkatan ke tingkatan lain akan membantu siswa memahami perbedaannya.
3. Contoh Soal dan Pembahasan
Untuk mempermudah pemahaman, berikut adalah contoh-contoh soal yang mencakup materi di atas, beserta pembahasannya.
Bagian A: Soal Pilihan Ganda
-
Soal 1-5: Materi Jeneng Kewan lan Ciri-ciri
-
Hewan sing duwe gulu dawa lan bisa mangan godhong ing wit dhuwur diarani…
a. Sapi
b. Jerapah
c. Kambing
d. Gajah
Pembahasan: Jerapah dikenal memiliki leher yang sangat panjang, cocok untuk meraih daun di pohon tinggi. -
Endi sing kalebu ciri-ciri kucing?
a. Munggah wit, mlaku alon
b. Ngeong, seneng manjat
c. Mangan suket, ambane gedhe
d. Ngecak, swarane banter
Pembahasan: Kucing memiliki suara "ngeong" dan merupakan hewan yang suka memanjat. -
Hewan sing duwe kuping gedhe, irunge dawa, lan kulite abu-abu iku…
a. Badhak
b. Gajah
c. Kuda
d. Asu
Pembahasan: Ciri-ciri kuping gedhe, irung dawa, lan kulit abu-abu sangat khas pada gajah. -
Seekor hewan yang memiliki sayap, bisa terbang, dan biasanya bersarang di pohon adalah…
a. Iwak
b. Ula
c. Manuk
d. Kelinci
Pembahasan: Manuk (burung) memiliki sayap dan kemampuan terbang. -
Tembung sing bener kanggo njlentrehake kewan "domba" yaiku…
a. Duwe tanduk mlungker, mangan suket
b. Awake lemu, wulune putih kriting
c. Munggah wit, seneng mangan woh
d. Swara seru, sikile papat
Pembahasan: Ciri khas domba adalah tubuhnya yang gemuk dan bulunya yang putih keriting.
-
-
Soal 6-10: Materi Swara Alam lan Swara Kewan
-
Swara angin sing banter diarani…
a. Kricik
b. Gemuruh
c. Geleger
d. Samber
Pembahasan: Gemuruh biasanya digunakan untuk menggambarkan suara angin yang kencang atau suara alam lainnya yang berat. -
Swara apa sing diucapake dening kucing?
a. Mbeek
b. Guk-guk
c. Meong
d. Kong-korok
Pembahasan: Suara khas kucing adalah "meong". -
"Tik-tik-tik" iku swara saka…
a. Angin
b. Udan
c. Petir
d. Srengenge
Pembahasan: "Tik-tik-tik" adalah onomatope untuk suara tetesan air hujan. -
Swara apa sing metu saka pitik lanang nalika esuk?
a. Ngeong
b. Mbeek
c. Kong-korok
d. Guk-guk
Pembahasan: Pitik lanang (ayam jantan) berkokok di pagi hari dengan suara "kong-korok". -
Tembung "Swara udan deres banget" bisa diganti nganggo swara…
a. Kricik
b. Gemuruh
c. Geleger
d. Kricik-kricik
Pembahasan: "Kricik-kricik" menggambarkan suara hujan yang turun secara lembut atau gerimis, sedangkan "gemuruh" lebih ke suara deras atau badai. Jika yang dimaksud hujan deras, bisa juga menggunakan deskripsi suara yang lebih umum seperti "suara hujan yang sangat deras". Namun, jika pilihan terbatas, kita harus memilih yang paling mendekati. Mari kita revisi pilihan jika memungkinkan. Jika diasumsikan pertanyaan ini mencari onomatope, "kricik-kricik" adalah yang paling umum untuk suara hujan. Namun, jika "gemuruh" diartikan sebagai suara alam yang keras, bisa juga cocok. Mari kita anggap "kricik-kricik" sebagai jawaban yang paling tepat untuk suara hujan dalam konteks ini.
-
-
Soal 11-15: Materi Papan Panggonan lan Kahanané
-
Yen arep tuku sayur lan woh-wohan,awake dhewe kudu menyang…
a. Sekolah
b. Rumah sakit
c. Pasar
d. Kantor pos
Pembahasan: Pasar adalah tempat umum untuk jual beli sayur dan buah. -
Gedung sing dienggo sinau lan ngajar bocah-bocah diarani…
a. Stasiun
b. Bioskop
c. Sekolah
d. Pom bensin
Pembahasan: Sekolah adalah tempat kegiatan belajar mengajar. -
Taman biasane kahanane…
a. Rame lan reged
b. Sepi lan asri
c. Panas lan gersang
d. Gedhe lan peteng
Pembahasan: Taman umumnya bersih, indah, dan menyenangkan untuk dikunjungi. -
Ing ngendi kita bisa nitip layang utawa paket?
a. Bank
b. Kantor pos
c. Perpustakaan
d. Polisi
Pembahasan: Kantor pos adalah tempat untuk mengirim surat dan paket. -
Kalimat "Aku menyang omahe simbah" migunakake kata depan…
a. Ing
b. Saka
c. Menyang
d. Karo
Pembahasan: Kata "menyang" menunjukkan arah tujuan.
-
-
Soal 16-20: Materi Kegiyatan Saben Dina
-
Ing wayah bengi, bocah-bocah biasane…
a. Mangan es krim
b. Dolanan layangan
c. Turon
d. Maca buku ing wayah awan
Pembahasan: Kegiatan umum di malam hari adalah tidur. -
Sadurunge mangkat sekolah, awake dhewe biasane…
a. Nonton TV
b. Sare
c. Sarapan
d. Dolanan game
Pembahasan: Sarapan adalah kegiatan penting sebelum berangkat sekolah. -
Tembung sing nuduhake awake dhewe lagi nglakoni sawijining pakaryan diarani…
a. Tembung sipat
b. Tembung kriya (kata kerja)
c. Tembung katrangan
d. Tembung jeneng
Pembahasan: Tembung kriya atau kata kerja adalah kata yang menunjukkan tindakan. -
Aku lan kanca-kanca lagi… ing lapangan.
a. Mangan
b. Dolanan
c. Turon
d. Sare
Pembahasan: Kegiatan umum di lapangan adalah bermain. -
Nalika ngelak, awake dhewe kudu…
a. Mangan
b. Ngombe
c. Turon
d. Sinau
Pembahasan: Ketika haus, yang dilakukan adalah minum.
-
-
Soal 21-25: Materi Unggah-ungguh Basa (Ngoko Lugu lan Krama Lugu)
-
Ukara "Aku mangan sega" iku kalebu basa…
a. Krama Alus
b. Krama Lugu
c. Ngoko Lugu
d. Krama Inggil
Pembahasan: "Aku mangan sega" adalah contoh kalimat dalam Ngoko Lugu karena menggunakan kata "aku" dan kata kerja yang lugas. -
Yen ngomong karo simbah, luwih becik nggunakake basa…
a. Ngoko Lugu
b. Krama Lugu
c. Ngoko Alus
d. Bahasa Inggris
Pembahasan: Kepada orang yang lebih tua seperti simbah, sebaiknya menggunakan Krama Lugu atau Krama Alus. -
Ukara "Sampeyan badhe tindak pundi?" iku kalebu basa…
a. Ngoko Lugu
b. Krama Lugu
c. Ngoko Alus
d. Bahasa Indonesia
Pembahasan: Penggunaan kata "sampeyan" (Anda) dan "tindak" (pergi) dalam bentuk lugas menunjukkan Krama Lugu. -
Ubah ukara Ngoko Lugu iki "Aku mau dolan menyang omahe Budi" dadi Krama Lugu.
a. Kula wau dolan dhateng dalemipun Budi.
b. Kula kala wau tindak wonten dalemipun Budi.
c. Aku mau dolan wonten dalemipun Budi.
d. Kula wau tindak wonten dalemipun Budi.
Pembahasan: "Aku" menjadi "kula", "mau" menjadi "kala wau", "dolan" menjadi "tindak" (dalam konteks bepergian), "menyang" menjadi "wonten" (di tempat), "omahe" menjadi "dalemipun". -
Tembung "sampeyan" iku padha tegese karo… ing basa Ngoko.
a. Aku
b. Kowe
c. Dheweke
d. Kula
Pembahasan: "Sampeyan" dalam Krama Lugu setara dengan "kowe" dalam Ngoko Lugu.
-
Bagian B: Soal Uraian Singkat
-
Jelentrehna ciri-cirine kewan "wedhus"!
Jawaban: Wedhus iku kewan ingon-ingon, duwe sikil papat,awake ditutupi wulu, lan biasane mangan suket. Tanduke mlungker. -
Gambarake kewan "kancil" nganggo ukara loro wae!
Jawaban: Kancil iku kewan sing pinter lan culika. Awake luwih cilik tinimbang wedhus. -
Apa swara kewan "pitik jago" nalika esuk? Tulisen nganggo onomatope!
Jawaban: Kong-korok! -
Swara apa sing biasane krungu nalika udan deres?
Jawaban: Swara "duk-duk-duk" utawa swara deres banyu. -
Jelentrehna kahanane pasar tradisional!
Jawaban: Pasar tradisional biasane rame banget, akeh wong adol lan tuku, lan dagangane akeh lan maneka warna. -
Tulisen rong ukara kanggo njlentrehake kahanane taman sekolah!
Jawaban: Taman sekolahku asri lan resik. Akeh kembang lan wit-witan ing kono. -
Tulisen rong ukara kegiyatanmu nalika sore dina!
Jawaban: Nalika sore, aku biasane mbantu Ibu nyirami kembang. Sawise iku, aku banjur sinau utawa dolanan. -
Apa sing dilakoni nalika awakmu kesel banget?
Jawaban: Yen awakku kesel banget, aku banjur turon. -
Ubah ukara Ngoko Lugu iki dadi Krama Lugu: "Aku arep lunga menyang omahe Pak Guru."
Jawaban: Kula badhe tindak wonten dalemipun Pak Guru. -
Ubah ukara Ngoko Lugu iki dadi Krama Lugu: "Kowe wis mangan durung?"
Jawaban: Sampeyan sampun nedha dereng?
Bagian C: Soal Menjodohkan
Jodohna jeneng kewan ing kolom A kanthi suarane ing kolom B!
| Kolom A | Kolom B |
|---|---|
| 1. Asu | a. Meong |
| 2. Kucing | b. Kong-korok |
| 3. Pitik | c. Guk-guk |
| 4. Pitik Jago | d. Mbeek |
| 5. Wedhus | e. Kukuruyuk |
Jawaban:
- c (Asu – Guk-guk)
- a (Kucing – Meong)
- e (Pitik – Kukuruyuk, jika ayam betina atau secara umum)
- b (Pitik Jago – Kong-korok)
- d (Wedhus – Mbeek)
Jodohna jeneng panggonan ing kolom A kanthi deskripsine ing kolom B!
| Kolom A | Kolom B |
|---|---|
| 1. Sekolah | a. Nonton film layar lebar |
| 2. Pasar | b. Panggonan sinau bocah |
| 3. Bioskop | c. Adol lan tuku sayur |
| 4. Rumah Sakit | d. Nambani wong lara |
| 5. Perpustakaan | e. Waca buku lan ngijolake buku |
Jawaban:
- b (Sekolah – Panggonan sinau bocah)
- c (Pasar – Adol lan tuku sayur)
- a (Bioskop – Nonton film layar lebar)
- d (Rumah Sakit – Nambani wong lara)
- e (Perpustakaan – Waca buku lan ngijolake buku)
4. Tips Menjawab Soal Bahasa Jawa
Untuk memaksimalkan hasil belajar dan menjawab soal dengan baik, berikut beberapa tips yang bisa diterapkan oleh siswa kelas 4:
- Bacalah Soal dengan Cermat: Sebelum menjawab, pastikan Anda memahami apa yang diminta oleh soal. Perhatikan kata kunci dalam pertanyaan.
- Perhatikan Kosakata yang Digunakan: Bahasa Jawa memiliki banyak kosakata. Jika ada kata yang tidak dimengerti, coba ingat kembali pelajaran atau tanyakan kepada guru.
- Pahami Konteks Kalimat: Arti sebuah kata bisa berubah tergantung pada kalimatnya. Pahami makna keseluruhan kalimat sebelum memilih jawaban.
- Latih Membaca Teks Bahasa Jawa: Semakin sering membaca teks dalam Bahasa Jawa, semakin terbiasa siswa dengan struktur kalimat, kosakata, dan cara pengucapan yang benar.
- Biasakan Menggunakan Bahasa Jawa dalam Percakapan Sehari-hari: Jika memungkinkan, ajak orang tua, saudara, atau teman untuk berbicara menggunakan Bahasa Jawa. Praktik langsung adalah cara terbaik untuk menguasai bahasa.
- Jangan Ragu Bertanya: Jika ada materi atau soal yang sulit dipahami, jangan ragu untuk bertanya kepada guru atau teman yang lebih paham.
5. Penutup
Menguasai Bahasa Jawa memerlukan latihan yang berkelanjutan dan kemauan untuk terus belajar. Contoh soal dan pembahasan yang disajikan dalam artikel ini diharapkan dapat menjadi bekal berharga bagi siswa kelas 4 SD dalam menghadapi penilaian semester 1 Kurikulum 2013. Teruslah berlatih, jangan takut salah, dan nikmati proses belajar Bahasa Jawa yang kaya akan budaya ini. Semangat!

