Pendahuluan
Bahasa Jawa merupakan salah satu kekayaan budaya bangsa Indonesia yang perlu dilestarikan dan diajarkan kepada generasi muda. Bagi siswa Sekolah Dasar (SD) kelas 4, pembelajaran Bahasa Jawa semester 1 bertujuan untuk memperkenalkan dan memperdalam pemahaman mereka tentang berbagai aspek bahasa Jawa, mulai dari kosakata dasar, struktur kalimat sederhana, hingga pengenalan aksara Jawa. Agar pemahaman siswa dapat terukur dan efektif, guru serta orang tua memerlukan contoh soal yang relevan dan bervariasi.
Artikel ini akan menyajikan berbagai contoh soal Bahasa Jawa untuk kelas 4 SD semester 1, lengkap dengan penjelasan singkat mengenai materi yang diuji. Tujuannya adalah untuk memberikan gambaran yang jelas tentang jenis-jenis pertanyaan yang mungkin dihadapi siswa, serta memberikan referensi bagi guru dalam menyusun evaluasi pembelajaran. Dengan adanya contoh soal ini, diharapkan siswa dapat berlatih dan mempersiapkan diri dengan baik untuk menghadapi penilaian di sekolah.

I. Materi dan Contoh Soal Kosakata (Tembung)
Kosakata menjadi pondasi utama dalam mempelajari suatu bahasa. Pada jenjang kelas 4 SD, siswa mulai dikenalkan dengan berbagai macam kosakata yang lebih spesifik dan aplikatif dalam kehidupan sehari-hari. Materi ini mencakup nama-nama benda, hewan, tumbuhan, anggota keluarga, warna, angka, dan kata kerja sederhana.
A. Pilihan Ganda
Pilihen wangsulan kang paling bener!
-
Yen esuk, awake dhewe biasane ngucapake…
a. Sugeng sonten
b. Sugeng siang
c. Sugeng enjing
d. Sugeng daluPenjelasan: Soal ini menguji pengetahuan siswa tentang sapaan dalam Bahasa Jawa berdasarkan waktu.
-
Jenenge bapak ibune simbah diarani…
a. Pakdhe utawa budhe
b. Mbah kakung utawa mbah putri
c. Paklik utawa bibi
d. Pakde lan bulikPenjelasan: Soal ini melatih siswa mengenali istilah kekerabatan dalam Bahasa Jawa, khususnya untuk generasi kakek-nenek.
-
Warna langit nalika awan biasane…
a. Ireng
b. Abang
c. Putih
d. BiruPenjelasan: Soal ini menguji kemampuan siswa dalam mengidentifikasi warna dasar dalam Bahasa Jawa.
-
Angka kang ditulis “satus telulikur” ing aksara Jawa yaiku…
a. 121
b. 123
c. 124
d. 125Penjelasan: Soal ini menguji pemahaman siswa tentang penulisan bilangan dalam Bahasa Jawa, baik secara lisan maupun representasi angka.
-
Manuk kewan kang duwe…
a. Sekar
b. Godhong
c. Sayap
d. WatuPenjelasan: Soal ini menguji pengetahuan siswa tentang ciri fisik hewan umum dalam Bahasa Jawa.
B. Isian Singkat
Isinen cecek-cecek ing ngisor iki nganggo tembung kang trep!
- Bapak’e bapak utawa ibu diarani _____________.
- Buah salak rasane manis lan _____________.
- Sikil lan tangan kalebu _____________ awak.
- Yen nulis nganggo pensil utawa bolpoin, yen maca nganggo _____________.
-
Pitik yen wis gedhe diarani _____________.
Penjelasan: Soal isian singkat ini melatih siswa untuk mengisi kata yang tepat berdasarkan konteks kalimat.
C. Mencocokkan (Pasangake)
Pasangna tembung ing sisih kiwa lan tengen kanthi narik garis!
| Sisih Kiwa | Sisih Tengen |
|---|---|
| 1. Sapi | a. Gonggong |
| 2. Kucing | b. Mbee |
| 3. Gajah | c. Mengeong |
| 4. Ula | d. Nggegerak |
| 5. Kebo | e. Ngamah |
*Penjelasan: Soal mencocokkan ini melatih siswa untuk menghubungkan nama hewan dengan suara atau perilakunya.*
II. Materi dan Contoh Soal Kalimat Sederhana (Ukara Lugu)
Setelah menguasai kosakata, siswa kelas 4 mulai dikenalkan dengan cara menyusun kalimat sederhana. Materi ini meliputi pengenalan subjek, predikat, objek, dan keterangan dalam kalimat Bahasa Jawa, serta penggunaan kata sambung sederhana.
A. Pilihan Ganda
Pilihen wangsulan kang paling bener!
-
Ukara “Ibu masak jangan ing pawon” kalebu jinis ukara…
a. Pakon (Perintah)
b. Panjaluk (Permintaan)
c. Lugu (Pernyataan)
d. Pitakon (Tanya)Penjelasan: Soal ini menguji pemahaman siswa tentang jenis-jenis kalimat sederhana.
-
Ing ukara “Budi maca buku ing perpustakaan”, sinten sing tumindak (subjek) inggih menika…
a. Buku
b. Budi
c. Maca
d. PerpustakaanPenjelasan: Soal ini melatih siswa mengidentifikasi subjek dalam sebuah kalimat.
-
Tembung “maca” ing ukara “Budi maca buku ing perpustakaan” kalebu jinise…
a. Jejer (Subjek)
b. Wasesa (Predikat)
c. Katrangan (Keterangan)
d. ObjekPenjelasan: Soal ini menguji siswa dalam mengidentifikasi predikat dalam kalimat.
-
Ukara “Adhik lagi dolanan bal ing plataran” menawa diowahi dadi ukara pitakon dadi…
a. Adhik lagi dolanan bal ing plataran, ta?
b. Adhik lagi dolanan bal ing plataran.
c. Ora, adhik ora dolanan bal.
d. Adhik ora dolanan bal.Penjelasan: Soal ini melatih siswa untuk mengubah kalimat pernyataan menjadi kalimat tanya.
-
Ukara ing ngisor iki kang paling trep yaiku…
a. Kulo pitik telu.
b. Kula pitik tiga.
c. Kulo pitik tiga.
d. Kula pitik telu.Penjelasan: Soal ini menguji penggunaan kata bilangan yang tepat dalam kalimat, serta pilihan kata ganti orang yang sesuai.
B. Isian Singkat
Isinen cecek-cecek ing ngisor iki nganggo tembung kang trep!
- Ing ngisor iki ukara pitakon: “_____________ kowe mau esuk?”
- Ukara pakon: “_____________ buku iki!”
- Ing ukara “Simbah dhahar sekul ing ngomah”, sing dadi wasesa yaiku tembung “_____________”.
- Yen arep nulis ukara pitakon, biasane diakhiri tanda “_____________”.
-
Sikil kangge mlaku, yen tangan kangge _____________.
Penjelasan: Soal isian singkat ini melatih siswa untuk melengkapi kalimat dengan kata yang sesuai, baik sebagai pertanyaan, perintah, atau bagian kalimat lainnya.
C. Mengubah Jenis Kalimat
Owahi ukara ing ngisor iki manut jinis kang ditintimi!
-
Ukara Lugu: “Kula tumbas roti.”
Owahi dadi Ukara Pitakon: ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ TandukAksara Jawa (Hanacaraka) Aksara Jawa (Pasangan) Conto: Conto: Aksara “na” Pasangan aksara “na” ||||Soal: Soal: 1. Tulis aksara Jawa kanggo tembung “bapak”. 1. Tulis pasangan aksara Jawa kanggo aksara “ga”. 2. Tulis aksara Jawa kanggo tembung “ibu”. 2. Tulis pasangan aksara Jawa kanggo aksara “sa”. 3. Tulis aksara Jawa kanggo tembung “sapi”. 3. Tulis pasangan aksara Jawa kanggo aksara “ta”. 4. Tulis aksara Jawa kanggo tembung “kebo”. 4. Tulis pasangan aksara Jawa kanggo aksara “ra”. 5. Tulis aksara Jawa kanggo tembung “pitik”. 5. Tulis pasangan aksara Jawa kanggo aksara “wa”. Penjelasan: Soal ini menguji kemampuan siswa dalam mengenali dan menulis aksara Jawa dasar serta pasangannya. Ini adalah bagian penting dari pengenalan literasi tradisional.
IV. Materi dan Contoh Soal Unggah-ungguh Basa (Tata Krama Bahasa)
Unggah-ungguh basa adalah salah satu aspek krusial dalam Bahasa Jawa yang mencerminkan nilai kesopanan dan penghargaan terhadap lawan bicara. Pada kelas 4 SD, pengenalan unggah-ungguh difokuskan pada perbedaan antara bahasa ngoko lugu, ngoko alus, dan kadang-kadang sedikit pengenalan ke krama inggil.
A. Pilihan Ganda
Pilihen wangsulan kang paling bener!
-
Ukara “Aku arep lunga menyang omahe Bu Guru” kalebu unggah-ungguh…
a. Ngoko lugu
b. Ngoko alus
c. Krama lugu
d. Krama alusPenjelasan: Soal ini menguji kemampuan siswa dalam mengidentifikasi tingkat kehalusan bahasa dalam kalimat.
-
Menawa ngomong karo wong sing luwih tuwa lan diajeni, luwih becik nggunakake basa…
a. Ngoko
b. Krama
c. Campuran
d. ProkemPenjelasan: Soal ini menanamkan pemahaman tentang pentingnya kesopanan dalam berbahasa.
-
Tembung “sampeyan” yen diowahi dadi ngoko alus yaiku…
a. Kowé
b. Kowe
c. Panjenengan
d. SampeyanPenjelasan: Soal ini menguji pengetahuan siswa tentang padanan kata dalam berbagai tingkatan bahasa.
-
Ukara “Kula badhe nedha sekul” menawa diowahi dadi ngoko lugu dadi…
a. Aku arep mangan sega
b. Aku mangan sega
c. Kula mangan sega
d. Aku arep nedha sekulPenjelasan: Soal ini melatih siswa untuk mengubah kalimat dari krama ke ngoko.
-
“Bapak nembe tilem” yen diowahi dadi ngoko alus dadi…
a. Bapak lagi turu
b. Bapak lagi sare
c. Bapak nembe sare
d. Bapak nembe turuPenjelasan: Soal ini menguji kemampuan siswa dalam mengganti kata kerja dan kata bantu sesuai dengan tingkatan bahasa yang diinginkan.
B. Isian Singkat
Isinen cecek-cecek ing ngisor iki nganggo tembung kang trep!
- Menawa ngomong karo kanca sebaya, biasane nggunakake basa _____________.
- Tembung “dahar” yen diowahi dadi ngoko yaiku _____________.
- Ukara “Panjenengan badhe tindak pundi?” menawa diowahi dadi ngoko alus yaiku “_____________ badhe tindak pundi?”
- Tembung “sare” menawa diowahi dadi ngoko lugu yaiku _____________.
-
Kanggo ngurmati wong tuwa, awake dhewe kudu luwih _____________ ing basa.
Penjelasan: Soal isian singkat ini membantu siswa mengingat dan menerapkan padanan kata serta prinsip dasar unggah-ungguh.
C. Mengubah Unggah-ungguh Basa
Owahi ukara ing ngisor iki manut unggah-ungguh basa kang ditintimi!
- Ukara Ngoko Lugu: “Aku mangan pelem.”
Owahi dadi Ngoko Alus: _______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

